„Proces przywracania terenom zniszczonym (zdegradowanym) przez działalność człowieka pierwotnej postaci lub wartości użytkowych i przyrodniczych możliwie bliskich stanowi naturalnemu” – tak definiuje rekultywację portal Ekologia.pl.

Po pierwszych sygnałach, że coś jest nie tak, radny Pikulski wspierany przez Hani­szewską zawiązał w Mirocinie Dol­nym społeczny komitet mieszkańców. Od razu dołączyło kilkanaście osób, w tym Jaroszukowie, którzy wciąż jeździli w okolice żwirowni. Była jesień 2020 roku, gdy dojechali do krzyżówki i musieli zawrócić, bo śmierdziało tak, że nie mogli złapać tchu.

Szkoła w Mirocinie Dolnym nie ma sali gimnastycznej. Kiedy jest względnie ciepło i sucho, dzieci ćwiczą na dworze. Ćwiczyły też w czerwcu 2021 roku, gdy znowu zaczęło śmierdzieć. Z relacji rodziców i nauczycieli wiadomo, że później źle się czuły, niektóre wymiotowały. Mieszkańcy słali pisma do Starostwa Powiatowego w Nowej Soli, do Urzędu Marszałkowskiego Wojewódz­twa Lubuskiego i Wojewódzkiego Inspekto­ratu Ochrony Środowiska (WIOŚ) w Zielonej Górze. Haniszewska rozwiesiła ogłoszenia, pukała do drzwi kolejnych domów. – Chodźcie na ulicę – zachęcała sąsiadów. – Nie mamy wyjścia, urzędnicy nas nie słuchają. Wszędzie już pisaliśmy. I znikąd pomocy! Żurawie, jelenie, dziki… Przez tę rekultywację potraciło się wszystko! Zwierzęta stąd odeszły, bo widocznie czuły, że coś jest nie tak.

Od lat 70. ubiegłego wieku oddział terenowy Fabryki Samochodów Osobowych (FSO, z główną siedzibą na warszawskim Żeraniu) produkował w Kożuchowie, odległym o siedem kilometrów od Mirocina Dolnego, sprzęgła, które trafiały do jeżdżących po całej Polsce polonezów i fiatów. Na początku kolejnej dekady FSO zaczęła się starać o utworzenie składowiska, na które można by zwozić niebezpieczne odpady pochodzące między innymi z płukania fabrycznych wanien. Ówczesne władze Kożuchowa wskazały pod budowę kawałek terenu po dawnej żwirowni w Mirocinie Dolnym, z której w latach 60. i 70. korzystał Rejon Eksploatacji Dróg Publicznych – wydobyte kruszywo, w tym żwir, piasek, glinę i pospółkę [mieszaninę piasku i żwiru – przyp. red.] stosowano do budowy dróg. Ostateczną zgodę na utworzenie składowiska wydano w 1987 roku, gdy FSO złożyła niezbędne zapewnienia, że zwożone odpady nie przesiąkną do gruntu, a w konsekwencji nie skażą wód gruntowych i powierzchniowych. Składowisko powstało w 1990 roku.

W 1996 roku FSO zawiązała spółkę z koreańskim wielobranżowym koncernem Daewoo, który już trzy lata później ogłosił bankructwo. – Odpady przestaliśmy zwozić do Mirocina Dolnego chyba w 2007 roku – przypomina sobie Cichecki. Według Dariusza Radzikowskiego, dyrektora Biura Zarządu FSO w Warszawie, nastąpiło to już w 2005 roku. Powstało porzucone składowisko zneutralizowanych odpadów niebezpiecznych w obrębie nieczynnej żwirowni. Potem powstało tu dzikie wysypisko.

– Telewizory, lodówki, wersalki, opony… – wylicza Krzysztof Raczykowski, sołtys Mirocina Dolnego. W połowie 2017 roku zwrócił na nie uwagę na sesji rady gminy Kożuchów. Burmistrz Paweł Jagasek zadeklarował wtedy, że zajmie się sprawą. Teren skontrolowali pracownicy Lubuskiego Wo­je­wódzkiego Inspektoratu Ochrony Śro­dowiska w Zielonej Górze. Uznali, że składowisko należy zrekultywować.

Polskie prawo pozwala na prowadzenie rekultywacji za pomocą odpadów. – To nic złego pod warunkiem, że jest prawidłowo prowadzona – zastrzega ekspert, który pragnie zachować anonimowość, absolwent inżynierii środowiska, specjalista w dziedzinie gospodarki o obiegu zamkniętym (polegającej na wykorzystywaniu odpadów z jednych procesów jako surowców dla innych). Na składowisku rekultywowanym odpadami powstają dwie warstwy. Na dolną zgodnie z przepisami mogą trafiać odpady typu żwir, żużel, popiół czy opony.

– W Polsce definicja słowa „odpad” jest bardzo szeroka – tłumaczy ekspert. – Człowiek słyszy „odpad” i widzi stertę śmieci. A przecież odpadem jest też zwykła ziemia. Jeżeli rekultywacja prowadzona jest za pomocą ziemi i gruzu, które, co bardzo ważne, nie powodują niebezpiecznych odcieków, i gdy trzymamy się listy odpadów obojętnych, to nie stwarzamy żadnego zagrożenia dla środowiska. Natomiast na samym końcu musi powstać warstwa wierzchnia, porośnięta roślinnością. Tworzona jest między innymi z kompostów i osadów ściekowych. I tu pojawia się problem w postaci braku kontroli nad ich jakością. To powoduje, że na rekultywację trafiają rzeczy, które nie powinny być nią objęte, jak niebezpieczne odpady.

Przeczytaj też: Gdzie dopłyną nasze śmieci?

Piotr Rymarowicz jest prezesem Towa­rzystwa na rzecz Ziemi, aktywistą od blisko czterdziestu lat. Od kilkunastu interesuje się rekultywacjami. – Skoro w Polsce prowadzone są za pomocą śmieci, na przykład dziury po wydobywaniu żwiru zasypywane są śmieciami, to na pewno nie można mówić o przywracaniu takiego terenu przyrodzie. Wręcz przeciwnie, degradacja postępuje. Takiego procederu, powszechnego w Polsce, w ogóle nie powinniśmy nazywać rekultywacją. To pseudorekultywacja.

Po proteście w Bobrownikach Barbara Wróblewska, burmistrzyni Otynia, zwołała okrągły stół. Zasiedli przy nim przed­­stawiciele gminy, powiatu nowosolskiego, lubuskiego urzędu marszałkowskiego i WIOŚ, a w kącie sali ja. Padły zarzuty pod adresem starostwa i urzędu marszałkowskiego, że przeprowadzano za mało kontroli, że urzędnicy stwierdzali pewne fakty na oko. – Co można stwierdzić gołym okiem? – zapytała burmistrzyni. – Kochani, tam mieszkają ludzie!

Lubuski wojewódzki inspektor ochrony środowiska Mirosław Ganecki przypomniał, że na terenie województwa znajduje się obecnie siedem czynnych wysypisk i kończy się w nich miejsce [pod koniec 2022 roku było ich już jedenaście – przyp. red.]. Wniosek? Wkrótce przybędzie miejsc podobnych do tych z Bobrownik i Mirocina Dolnego.

Spotkanie przy okrągłym stole było długie i burzliwe. W jednym uczestnicy się zgodzili: w Polsce trzeba zmienić prawo w zakresie rekultywacji. Obradującym chodziło o to, by wójtów gmin oraz burmistrzów i prezydentów miast uczynić stroną w postępowaniu. Bo kto jak nie oni zna najlepiej potrzeby gminy i obawy mieszkańców? Radni gminy Otyń podjęli w tej sprawie uchwałę intencyjną. – Czy zainteresuje posłów? – zastanawiali się.

Mieszkańcy Mirocina Dolnego słyszeli o wydarzeniach w sąsiedniej gminie. Mimo strachu wyszli na ulicę: po raz pierwszy w lipcu 2021 roku, a następnie w czerwcu 2022 roku i w lutym 2023 roku.

W kwietniu 2023 roku kolejny raz spacerowali po przejściu dla pieszych. Po dwudziestu minutach protestu w korku stało pięć ciężarówek. Jeden z kierowców wiózł odpady z Bydgoszczy.

– Co panu załadowano? – zapytałem.

– Kompost zmieszany z ziemią, ale ja tam nie patrzyłem dokładnie – odpowiedział.

Czy zagrożenie rzeczywiście było aż tak duże? – Badania prób pobieranych w kolejnych latach ze studni nie wykazywały zmian chemicznych wód – komentuje dziś Janusz Cichecki, były pracownik kożuchowskich zakładów FSO i dawny kierownik składowiska.

Mirosław Ganecki, wojewódzki inspektor ochrony środowiska, przypomina o bardzo dobrej warstwie izolacyjnej z folii, iłów i gliny. Skąd zatem konieczność zamknięcia poprzez rekultywację? – Składowiska odpadów w przepisach dotyczących rekultywacji są wrzucone do jednego worka – tłumaczy Ganecki. – Nie ma rozróżnienia na przykład na wysypiska śmieci, które trzeba zrekultywować, i na nieczynne składowiska odpadów, jak to w Mirocinie Dolnym, z którymi już dawno temu samodzielnie poradziła sobie natura. Takie składowiska według przepisów również trzeba rekultywować.

Deklarował, że rekultywacja w Mirocinie Dolnym przebiegnie w sposób wzorcowy. Że nie użyje odpadów komunalnych innych od odpadów bio przemielonych na kompost. „Firma AGC będzie odpowiedzialna przez trzydzieści lat za wszelkie szkody, które mogą powstać w wyniku nieprawidłowego procesu zamykania przejętego składowiska i zobowiązana jest do prowadzenia stałego monitoringu środowiska – dodawał, cytując zapis z decyzji urzędu marszałkowskiego. – Odkąd bliżej poznałem Kożuchów i okolice, widzę, że macie tu prawdziwe turystyczne perły. Ten region ma więcej zabytków niż moja rodzinna Częstochowa. Chcę się przeprowadzić do Kożuchowa” – zapowiadał. Złożył obietnicę, że w mieście otworzy restaurację, a w Mirocinie Dolnym, na łące, którą posieje po zakończeniu rekultywacji, będzie wypasał alpaki.

Sołtys Raczykowski nie wierzył w te deklaracje. Pamiętał spotkanie przy kawie. – Firma miałaby nam coś zrekultywować? To bardzo zastanawiające. W glebie jest cała tablica Mendelejewa. Wiem, że FSO miała problem ze sprzedażą tej działki. Boję się, że ktoś to kupił po to, żeby przywieźć jeszcze więcej odpadów i zniknąć – mówił w 2019 roku w trakcie sesji rady gminy Kożuchów.

Następnie pozytywną opinię wydał inspektor Ganecki. Zastrzegł w niej, że rekultywacja nie może powodować zagrożenia dla środowiska i życia lub zdrowia ludzi ani być prowadzona niezgodnie z przepisami prawa, powodować uciążliwości przez hałas lub zapach.

Dowody na to, że zarządzana przez Winiarskiego spółka AGC może być nieuczciwa, pojawiły się już w 2019 roku, zanim ruszyła rekultywacja. Mimo że nie miała jeszcze zezwolenia ze starostwa na odzysk odpadów, firma zwiozła do Mirocina przynajmniej 130 ton opon wypełnionych pospółką i zaczęła układać z nich warstwę izolacyjną na rozłożonej wcześniej membranie z grubej folii służącej do ochrony gruntu przed odciekami z odpadów. Skoro rekultywacja oficjalnie jeszcze się nie rozpoczęła, nikt nie prowadził regularnych kontroli i nie wymagał zainstalowania monitoringu. Po wysłanej przez starostwo informacji, że spółka stara się o pozwolenie na odzysk odpadów, a także po alarmach mieszkańców, inspektorzy WIOŚ przeprowadzili kontrolę.

– Dlaczego nie nakazali usunąć opon i membrany, by sprawdzić, czy nie ukryto pod nimi innych odpadów, w tym niebezpiecznych? – zapytałem w inspektoracie. Ganecki powołał się na wyjaśnienia spółki, że opony mają służyć do ochrony membrany przed jeżdżącymi po terenie pojazdami. WIOŚ nie pobrał wówczas ani jednej próbki, żeby sprawdzić, co zawierała pospółka, którą były wypełnione opony.

W dokumencie zamieszczono między innymi wytyczne, jak ma przebiegać rekultywacja. Znalazła się tam tabela z wykazem odpadów i ich maksymalnych ilości, których przedsiębiorca mógł użyć. Wynika z niej między innymi, że rocznie mógł przyjąć 50 tysięcy ton tak zwanego kompostu nieodpowiadającego wymaganiom (czyli odpadów bio zmieszanych ze zmielonym plastikiem, szkłem i tym podobnych), a także 30 tysięcy ton osadów ściekowych.

Wkrótce po otrzymaniu zgody Ireneusz Winiarski zmienił nazwę spółki z AGC na Irreco; to skrót od jego imienia i słowa recultivation, czyli „rekultywacja”.

Wszyscy płacimy rachunki za odbiór naszych śmieci. Samorządy przekazują te pieniądze składowiskom odpadów za ich przyjmowanie. Składowiska są przepełnione. Dlatego ich operatorzy część zarobku oddają firmom, które w zamian przyjmują odpady i wytwarzają z nich kompost nieodpowiadający wymaganiom. To formalna nazwa tej części odpadów komunalnych, które przelecą przez sito o oczkach pięć na pięć centymetrów. Rynkiem zbytu dla jego producentów są rekultywacje, choć blisko pięć lat temu na szczeblu rządowym trwała dyskusja, czy zakazać używania kompostu w tym celu. Nie zrobiono tego, głównie w wyniku sprzeciwu samorządowców, którzy przestrzegali, że zapłacimy więcej za odbiór śmieci. Część naszych pieniędzy trafia więc do kieszeni przedsiębiorców prowadzących rekultywację, którzy przyjmują kompost. A ten – do takich miejsc jak nieczynna żwirownia i dawne składowisko w Mirocinie Dolnym.

Płacimy również za odbiór naszych ścieków. Urzędy miast i gmin przekazują te pieniądze oczyszczalniom. Odpadem tam wytwarzanym są osady ściekowe, których oczyszczalnie muszą się pozbyć. Również w tym przypadku rynkiem zbytu są między innymi rekultywacje. Osady ściekowe dostanie ten przedsiębiorca, który zażąda od oczyszczalni najniższej zapłaty za ich przyjęcie. W ten sposób trafiają do nieczynnych żwirowni i dawnych składowisk. Jak w Mirocinie Dolnym.

Przeczytaj też: Wyczyścić szafę, wyczyścić sumienie

Do końca listopada 2018 roku nowosolskim wicestarostą był Przemysław Ficner, dziś radny powiatowy. – Wtedy nie procedowaliśmy jeszcze decyzji dotyczącej rekultywacji w Mirocinie Dolnym ani tej w Bobrownikach, która również jest prowadzona przy użyciu dziesiątek tysięcy ton zmielonych śmieci – mówi Ficner. Już jako były wicestarosta obdzwaniał firmy zajmujące się produkcją kompostu z terenu całej Polski. Chciał wiedzieć, z jakimi pieniędzmi wiąże się ten interes. – Nie spotkałem się z propozycjami niższymi niż 400 złotych za każdą przyjętą tonę. Niektóre firmy oferowały nawet 700 złotych.

Ficner dziwi się władzom wojewódzkim i powiatowym, że pozwoliły, żeby rekultywację prowadziła spółka z dwuosobowym zarządem i kapitałem zakładowym w wysokości 5 tysięcy złotych. – To od początku powinno budzić wątpliwości – komentuje.

Zanim Winiarski pożegnał się z Kożucho­wem, został prezesem spółki Solveco w Kę­dzie­rzynie-Koźlu. „Solveco Group specjalizuje się w zabezpieczaniu i recyklingu «bomb ekologicznych»” – można przeczytać na stronie internetowej spółki. Działa od połowy lat 90. ubiegłego wieku. Z opisu na stronie wynika, że zajmowała się między innymi produkcją rozpuszczalników, przetwarzaniem toksycznych odpadów rozpuszczalnikowych i płynów chłodniczych, a także odzyskiwaniem silnie żrącego ługu sodowego.

W 2021 roku spółka brała udział w utylizacji bomby ekologicznej w Mysłowicach, jednej z największych tego typu w Polsce. Zalegało tam ponad 8 tysięcy ton odpadów niewiadomego pochodzenia, między innymi zagrażających zdrowiu i życiu kwasów, odpadów ropopochodnych, farb i rozpuszczalników, składowanych w sąsiedztwie domów, szkół i przedszkoli. Zwieziono je w 2018 roku.

Usunięcie odpadów rozpoczęło się w maju 2021 roku, trwało czternaście miesięcy i pochłonęło niemal 100 milionów złotych. Prawie połowa tej kwoty pochodziła z dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Miasto wyłożyło z budżetu około 14 milionów złotych. Podobną kwotę – śląski Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który udzielił też miastu pożyczki na ponad 20 milionów złotych. Głównymi wykonawcami usuwania odpadów z Mysłowic były spółki Hydrogeotechnika z Kielc i Geocoma z Krakowa. Jako ich podwykonawca, od maja do października 2021 roku, czyli w czasie rekultywacji w Mirocinie Dolnym, Solveco wywiozła ze składowiska w Mysłowicach i unieszkodliwiła 4800 ton niebezpiecznych odpadów. Spółka chwali się tym na swojej stronie internetowej, ale milczy już o tym, gdzie one trafiły.

Zapytałem Wojciecha Jarczaka, wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska w Opolu, czy kiedykolwiek kontrolowali Solveco. Odpowiedział, że dwukrotnie, między innymi w zakresie odbioru odpadów pochodzących z Mysłowic. Spółka naruszała warunki zawarte w pozwoleniu na przetwarzanie odpadów, głównie co do ich magazynowania (też tych niebezpiecznych). Robiła to w niewłaściwy sposób, w miejscach innych niż wskazane, z przekroczeniem terminu oraz bez zabezpieczenia przed dostępem osób nieupoważnionych. Jarczak nie chciał mi podać szczegółów dotyczących tej sprawy, bo Solveco „zastrzegła jako poufne wszystkie informacje udzielane podczas kontroli”. W związku z nieprawidłowościami WIOŚ w Opolu wszczął pięć postępowań, które zakończyły się nałożeniem kar na łączną kwotę 610 tysięcy złotych. Od czterech decyzji spółka złożyła odwołanie do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (GIOŚ). Rozstrzygnięcia jeszcze nie zapadły.

Przeczytaj też: À propos śmieci

Część odpadów z Mysłowic firma Sol­ve­co przekazała innym spółkom. Gdzie? Ins­­pek­tor Jarczak zasłania się poufnością z uwagi na „informacje o wartości handlowej”. Ślad części odpadów z Mysłowic wiedzie do województwa lubuskiego za sprawą spółki Inneko z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim, która była kolejnym podwykonawcą Hydrogeotechniki. A kiedy podczas protestu mieszkańców Mirocina rozmawiałem z jednym z kierowców zatrzymanych ciężarówek, powiedział mi, że odpady, które zwozi, pochodzą z Mysłowic. Nie udało mi się zweryfikować, czy mówił prawdę.

Zgodnie z obowiązującymi od kilku lat przepisami przedsiębiorca, który wytwarza, przetwarza, skupuje lub transportuje odpady, musi zarejestrować się w tak zwanej BDO, czyli w Bazie Danych o Produktach i Opa­kowaniach oraz o Gospodarce Odpadami, pod karą grzywny w wysokości do miliona złotych. Jeśli gospodaruje odpadami niezgodnie z informacjami zgłoszonymi do rejestru, grozi mu areszt lub grzywna. Od stycznia 2020 roku musi prowadzić ewidencję elektroniczną w systemie BDO i wystawiać KPO, czyli kartę przekazania odpadów, a w wielu przypadkach również KEO, czyli kartę ewidencji odpadów, istotną przede wszystkim przy rocznych sprawozdaniach. W kartach wpisuje na przykład wagę odpadów, które wytworzył i przekazał firmie, która je przetworzy, czyli chociażby na rekultywację taką jak w Mirocinie Dolnym. Pomimo tego systemu niektóre firmy wysyłają na rekultywowane obszary odpady, które nie powinny tam trafić.

Za jakość wytwarzanego kompostu i osadów ściekowych odpowiadają ich wytwórcy. Jeśli są nieuczciwi, dostarczają na rekultywowany obszar kompost źle zmielony lub z domieszką niewłaściwych substancji, na przykład odpadów niebezpiecznych, a także nieprawidłowo przetworzone osady ściekowe.

Radny Przemysław Ficner w 2019 i 2020 roku rozmawiał z technologami, którzy pracują przy tego typu produkcji. To od nich dowiedział się, że odpady są wrzucane na sito z oczkami wielkości pięć na pięć centymetrów.

– To, co przeleci przez takie oczko, czyli ziemia, drobne szkło, nakrętki, obierki, według podręczników powinno być nazywane kompostem nieodpowiadającym wymaganiom, którego zgodnie z polskim prawem można używać do rekultywacji – mówi Ficner. – Niektóre firmy produkujące kompost mają jednak kombajny, czyli ogromne maszyny do mielenia. Odpady, które nie przejdą przez oczko, na przykład opakowania z plastiku, folie, a nawet większe gabaryty, choćby stare meble, wersalki, wszystko to trafia do kombajnów. Powstaje miał, który przechodzi przez sito, więc również jest traktowany jak kompost nieodpowiadający wymaganiom. To jawne oszustwo. Na domiar złego do takiego miału można domieszać wszystko – zaznacza. Przedsiębiorca prowadzący rekultywację powinien wychwycić takie nieprawidłowości i zgłosić je do WIOŚ.

W marcu 2021 roku inspektor Ganecki przyjechał na sesję rady miasta i gminy Kożuchów.

– W trakcie kontrolowania rekultywacji w Mirocinie Dolnym nigdy nie stwierdziliśmy odpadów niebezpiecznych – zarzekał się. Powoływał się na wyrywkowe kontrole, a także na system BDO, dzięki któremu inspektorzy mają wgląd w to, jakie odpady trafiają na rekultywowany teren. – Skontrolowaliśmy też pięćdziesiąt dwie ciężarówki – powiedział wtedy. – W jednej stwierdziliśmy niezgodność załadunku z kartą pojazdu. Na składowisko miały jechać minerały, a jechały odpady drewnopochodne, trociny, zmielona folia i wełna mineralna.

– A ile wjechało wszystkich ciężarówek? – padło pytanie z sali.

– Takich danych nie mamy – przyznał Wojciech Konopczyński, zastępca Ganeckiego. – Mogę jedynie powiedzieć, ile odpadów już zostało przywiezionych. W tym roku prawie 18,5 tysiąca ton, a w 2020 roku ponad 24 tysiące ton.

– Proszę podzielić to przez dwadzieścia – zalecił Ganecki. Z obliczeń wyszło, że do marca 2021 roku na teren dawnej żwirowni wjechało ponad 2100 ciężarówek, więc WIOŚ skontrolował co czterdziestą.

Radny Pikulski słuchał inspektorów w trakcie sesji i kręcił głową. Nie uwierzył w podane przez nich liczby. Jego zdaniem odpadów zwieziono znacznie więcej, po prostu zostały zakopane pod ziemią. – Twierdzicie na przykład, że przyjeżdża dwadzieścia tirów dziennie – zauważył. – My, mieszkańcy, liczymy. Przyjeżdża ich siedemdziesiąt, a niekiedy nawet osiemdziesiąt. Wspomniał pan o jednej nieprawidłowości. To było auto, które zatrzymaliśmy my, mieszkańcy. A że akurat inspektorzy WIOŚ byli w pobliżu, to podjechali, bo nie mieli wyboru, skoro ich wezwaliśmy.

– Ta sytuacja w naszej ocenie stwarzała zagrożenie zanieczyszczenia środowiska gruntowo-wodnego oraz możliwość wystąpienia osuwiska mas ziemnych z terenów leśnych – komentuje Ganecki. – W trybie ustnym i pisemnym zobowiązaliśmy prowadzącego rekultywację do bezzwłocznego usunięcia z terenu rekultywowanego nadmiaru wód odciekowych. Ponadto pobraliśmy próbkę do badań. Wyniki wskazały na znaczne wartości BZT5 oraz ChZT, podobne jak dla ścieków komunalnych. [BZT5 i ChZT, odpowiednio biologiczne i chemiczne zapotrzebowanie tlenu, to wskaźniki określające zapotrzebowanie na ten gaz przy utlenianiu związków organicznych przez bakterie i w wyniku procesów chemicznych; im wyższą przyjmują wartość, tym większe zanieczyszczenie – przyp. red.].

– Wywieźli w sumie cztery cysterny, a resztę zasypali – mówi mi sołtys Raczy­kowski, który obserwował wtedy rekultywowany obszar, robił zdjęcia i nagrywał filmy. Na nagraniach widać dziurę zasypaną piachem, który po zmieszaniu z fioletową cieczą wyglądał jak błoto z bagna. Raczykowski należy do miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej. – Na początku września 2021 roku pojechaliśmy nad zasypaną dziurę z detektorem do wykrywania gazów, który wzięliśmy z naszej remizy. – Sołtys włącza kolejny film w telefonie. Rozlega się głośny świst. To dźwięk nagranego detektora, który, ustawiony przy zasypanej dziurze, wskazał wysoką zawartość siarki w powietrzu. Wypełniające dziurę błoto bulgotało jak wrzący sos. Później nikt już go nie badał.

Ciężarówki załadowane odpadami, głównie osadami i kompostem, kursowały do Mirocina Dolnego ze wszystkich stron. Ile z nich mogło mieć ładunek niezgodny z kartą pojazdu i wieźć niewłaściwe odpady? Jaka ilość takich odpadów została użyta do rekultywacji, skoro kontrole transportów były nieskuteczne? Ich prowadzenie miał umożliwiać między innymi obowiązkowy całodobowy monitoring. Brakowało go okresowo między lutym a wrześniem 2021 roku, czyli również w czasie, gdy spółka Solveco zarządzana przez Winiarskiego, udziałowca w spółce Irreco, przyjmowała niebezpieczne odpady z Mysłowic i wysyłała je do różnych przedsiębiorstw rozsianych po kraju. Józef Garboś, nowy prezes Irreco, bronił się, że monitoring został skradziony. A kiedy ponownie go brakowało między kwietniem a lipcem 2022 roku, spółka tłumaczyła się brakiem prądu.

Spółka Sarr z Bolechowa pod Poznaniem zwiozła do Mirocina rozdrobnione odpady wielkogabarytowe, między innymi płyty meblowe i tekstylia, choć w dokumentach było napisane, że to minerały. W zarządzie spółki zasiada Piotr Rosiński. Jego działalność związana z odpadami uprzykrzała w przeszłości życie mieszkańcom wsi Karmelita w województwie kujawsko-pomorskim. Prowadził tam rekultywację, a ludzie skarżyli się na zwożenie odpadów nocą, smród i plagi szczurów. W 2016 roku zgromadzoną tam przez Rosińskiego ogromną hałdę odpadów strawił pożar. Gaszenie trwało tydzień.

Pod koniec 2020 roku część substancji używanej przez Irreco do rekultywacji przelała się na teren lasu. Nadleśniczy wspomina, że miała nie tylko niepokojący wygląd („ciemna, gęsta, smolista”), ale też zapach („śmierdziała jak coś chemicznego”). Po tym odkryciu jednego z leśników odwiedził w pracy Józef Garboś w towarzystwie prawniczki spółki. Na stole postawił wódkę, szynkę i korniszony z marketu. Miał powiedzieć, że to na dobrą współpracę. Leśnik odniósł prezent do samochodu prawniczki.

„Odpad jest koloru ciemnego, o nieprzyjemnym, intensywnym zapachu i może zdaniem Nadleśnictwa Nowa Sól stanowić zagrożenie oraz doprowadzić do degradacji środowiska” – brzmiał fragment pisma wysłanego 15 grudnia 2020 roku do urzędu marszałkowskiego, starostwa, WIOŚ, burmistrza Kożuchowa i policji. Organy te jednak nie kwapiły się, żeby zbadać sprawę. Owszem, przyjechali inspektorzy WIOŚ, przed ich wizytą spółka zdążyła jednak usunąć nie tylko maź, ale też ziemię, na której ta zalegała. Miesiąc po piśmie wysłanym przez Tararuja naczelnik WIOŚ Andrzej Uchman poinformował nadleśniczego telefonicznie, że substancje zwożone na rekultywowany obszar nie stanowią zagrożenia dla środowiska.

– Na prośbę mieszkańców próbowaliśmy zlecić przebadanie tej substancji akredytowanemu laboratorium – mówi Tararuj. Wszystkie laboratoria odmówiły. Powód? – Oczekiwały, że podamy im potencjalny skład, żeby wiedziały, pod jakim kątem badać. – Nadleśniczy obrusza się, że to przecież absurd. Gdyby nadleśnictwo wiedziało, co znajduje się w ciemnej mazi, to nie musiałoby zlecać badań. Czym była maź? Tego nie wiadomo do dziś.

Nadleśnictwo za nieprawidłowości ukarało spółkę mandatem w wysokości 2500 złotych. – Liczyliśmy na to, że władze spółki się opamiętają, że coś zrozumieją, dawaliśmy im szansę, ale nic takiego się nie wydarzyło – przyznaje Tararuj. Pracownicy nadleśnictwa gromadzili dokumentację zniszczenia lasu. Sama korespondencja w tej sprawie prowadzona między nadleśnictwem a instytucjami typu prokuratura, WIOŚ, urząd marszałkowski i starostwo, liczy osiemdziesiąt stron.

Spółka i jej prezes Józef Garboś zastraszali mieszkańców Mirocina Dolnego. Już w marcu 2021 roku niektórzy dostali pismo od Irreco. Prawnicy grozili pozwami za rzekome zniesławienie. Na myśli mieli choćby sygnały, które mieszkańcy wysyłali do WIOŚ, a także rozmowy ze mną. „Jeśli ta oszczercza kampania będzie dalej trwać w stosunku do Irreco, dopełni ona wszelkich starań, aby skutecznie uzyskać stosowne zadośćuczynienia i odszkodowania”. Kary miały opiewać na setki tysięcy złotych. Część mieszkańców się wystraszyła. Przestali się wypowiadać na temat rekultywacji.

Prezes Garboś, czasami sam, innym razem w towarzystwie, jeździł po Mirocinie Dolnym, parkował przy posesjach mieszkańców i obserwował. Ósmego października 2021 roku o godzinie 13:30 Helena Jaroszuk, Krystyna Haniszewska i jeszcze kilku mieszkańców odebrali wiadomość o treści „Ludzie! Pomóżcie!”. To był SMS wysłany przez Adriana Pikulskiego, jednego z liderów społecznych protestów. Pod domem jego rodziców stał samochód Józefa Garbosia z nieznanymi mieszkańcom wsi ludźmi w środku. Helena Jaroszuk popędziła rowerem z odsieczą. – Bałam się, ale przecież nie mogłam zostawić Adriana w potrzebie. – Krystyna Haniszewska załatwiała akurat swoje sprawy w Nowej Soli. Rzuciła wszystko i też ruszyła. Samochód zdążył odjechać, zanim na miejsce dotarła policja. Podobnych sytuacji w Mirocinie Dolnym było więcej.

Garboś złożył na policji doniesienie, że Pikulski nielegalnie wylewa szambo do rowu (nie potwierdziło się). Policja odwiedziła Pikulskiego w pracy po kolejnym nieprawdziwym donosie, że rzekomo pracuje pod wpływem narkotyków i je rozprowadza (również się nie potwierdziło). Odbierał głuche telefony. Dostawał SMS-y na przykład takiej treści: „Czy ja robie Panu porute z tytulu Panskiej dzialalnosci bialym proszkiem (…)” [pisownia oryginalna – przyp. red.].

Pikulski poprosił przedszkolanki, by czujnie obserwowały jego dziecko. Złożył na policji doniesienie, że jest nękany i zastraszany. Sprawa została umorzona z braku dowodów.

W lutym 2022 roku na rekultywowany teren przyjechał samochód z numerami rejestracyjnymi z Częstochowy. Z późniejszych zeznań pracownika spółki Irreco (w prokuraturze, a następnie w sądzie), stróża składowiska, wiadomo, że wysiadło z niego dwóch mężczyzn, o których powiedział, że to „Michał i Przemysław”, że „to są chyba jacyś właściciele”. Sprawiali wrażenie, jakby czegoś szukali. W pewnym momencie jeden z mężczyzn poszedł na składowisko, skąd wrócił z czarną walizką. Powiedział, że w środku jest kamera. Walizkę załadował do samochodu i odjechali.

To była kamera nadleśnictwa, obejmująca swym zasięgiem rekultywowany obszar. – Zamontowaliśmy ją, bo spółka w tym miejscu naruszała granicę lasu i kradła piach – powiedział mi pracownik nadleśnictwa. Twarz mężczyzny zachowała się na nagraniu. To Michał Knaś. „On już wcześniej tutaj przyjeżdżał” – powiedział o nim stróż składowiska. Jeden z leśników w przeszłości był przez Knasia przeganiany, gdy patrolował las dookoła rekultywowanego obszaru. Drugi w czerwcu 2021 roku ukarał Knasia mandatem za wjazd koparką na teren lasu i zniszczenie skarpy. Sprawa kradzieży kamery trafiła do Prokuratury Rejonowej w Nowej Soli. Po długich poszukiwaniach Knaś został przesłuchany. Nie przyznał się. Sąd nie dał mu wiary i w styczniu 2023 roku uznał go winnym kradzieży kamery nadleśnictwa, zasądzając 4 tysiące złotych kary i prawie 11 tysięcy złotych dla nadleśnictwa, by pokryć straty.

Wcześniej, w Łojkach pod Częstochową, Michał z bratem Piotrem prowadził spółkę Brothers. W 2017 roku w studzience kanalizacyjnej na terenie zakładu policjanci, strażacy, inspektorzy sanitarni i inspektorzy WIOŚ odkryli substancje chemiczne o silnym, gryzącym zapachu, zawierające między innymi ksylen i toluen, czyli szkodliwe dla zdrowia rozpuszczalniki. Bracia Knasiowie składowali tam również bez pozwolenia złom, odpadowe tworzywa sztuczne oraz dwadzieścia beczek i pojemników z resztkami substancji chemicznych i ropopochodnych. Próbki gleby pobrane z okolic składowiska wykazały przekroczenia norm dla terenów przemysłowych stężenia cynku, kadmu, ołowiu i arsenu, pierwiastków groźnych dla zdrowia i życia. WIOŚ nałożył na spółkę 10 tysięcy złotych kary i nakazał usunąć nieprawidłowości. Sprzątanie miał nadzorować Urząd Miasta Blachowni.

Dowodów na powiązania rodziny Knasiów z rekultywacją w Mirocinie Dolnym jest więcej. W 2021 roku burmistrz Jagasek zlecił wizję lokalną na rekultywowanym obszarze w związku z nielegalną wycinką drzew. Kontrolerzy dwukrotnie zastali tam pracownika spółki For Profit z Częstochowy. Zanim ich wpuścił, zadzwonił do Józefa Garbosia i poprosił o zgodę. Prezesem For Profit jest Piotr Knaś, brat Michała, tego, który ukradł kamerę. Natomiast wspólniczką w For Profit od 2022 roku jest Wiesława Knaś, ich matka. Ze spółką współpracuje też Przemysław Knaś, ojciec.

Częstochowska spółka Note należąca do Przemysława i Wiesławy Knasiów okazała się jedną z odnóg mafii paliwowej, której działalność w latach 90. polegała na wyłudzaniu podatku VAT w związku z fikcyjnym obrotem paliwami czy też – jak w przypadku Note – produkcji mieszanego paliwa. Na działalności spółki skarb państwa stracił miliony złotych. W 2005 roku Knasiowie dobrowolnie poddali się karze – przyznali się do wyłudzania VAT i obciążyli innych uczestników afery. Wcześniej zapłacili 15 milionów złotych należności wobec skarbu państwa. W efekcie nie trafili do więzienia. Przemysław Knaś został skazany na dwa lata pozbawienia wolności w zawieszeniu i 600 tysięcy złotych grzywny. Wiesława Knaś na rok i trzy miesiące więzienia w zawieszeniu oraz 100 tysięcy złotych grzywny.

Kiedy w trakcie jednej z wizyt w urzędzie marszałkowskim zapytałem wicedyrektora Jerzego Raczyńskiego, czy zna Dariusza Tarłowskiego, odpowiedział, że kojarzy to nazwisko. Po krótkiej konsultacji ze swoim przełożonym, dyrektorem Arturem Malcem, uznał jednak, że nikogo takiego nie zna. To samo powiedział Malec. Zaskakujące, biorąc pod uwagę to, że Tarłowski od listopada 2018 roku działał jako pełnomocnik AGC (późniejszej Irreco), kontaktując się między innymi z instytucjami rządowymi i samorządowymi, czyli również z marszałkiem. W 2019 roku to on z ramienia spółki brał udział w kontroli składowiska i żwirowni, która poprzedziła wydanie decyzji przez starostwo. I od lat był zaangażowany w projekty dotyczące odpadów, które łamały prawo.

W kolejnych latach Tarłowski powiązany był między innymi z Przedsiębiorst­wem Produkcyjno-Usługowo-Handlowym Impexus, które zwoziło i przetrzymywało w niewłaściwy sposób odpady, w tym osady ściekowe, na działce dzierżawionej od Za­kładów Azo­towych Kędzierzyn S.A. Miał również związek ze spółką Novel Trade z siedzibą w Czechowicach-Dziedzicach, która przez kilka miesięcy, na przełomie 2014 i 2015 roku, zarządzała wysypiskiem w Pyskowicach w województwie śląskim. WIOŚ skontrolował to wysypisko i wykrył wiele nieprawidłowości. Spółka między innymi odprowadzała odcieki z odpadów do rzeki Dramy.

Zwożenie i układanie opon przed uzyskaniem pozwolenia ze starostwa, jedynie wyrywkowe kontrole, brak monitoringu, nieobecność kierownika składowiska, niewykwalifikowani pracownicy, ciemna substancja w lesie, brak właściwej reakcji urzędów, zakopywanie odpadów w miejscach do tego nieprzeznaczonych, magazynowanie odcieków z odpadów i stwarzanie zagrożenia dla środowiska, zastraszanie mieszkańców, powiązania wspólnika Irreco ze spółką zajmującą się przetwarzaniem odpadów niebezpiecznych, nieprawidłowości w tej spółce, związki z osobami skazanymi za nadużycia w gospodarce odpadami – wszystko to budzi podejrzenia, że na rekultywowany teren mogły trafiać niewłaściwe odpady, w tym niebezpieczne.

W 2021 roku mieszkańcy złożyli zawiadomienie w Prokuraturze Rejonowej w Nowej Soli dotyczące podejrzenia skażenia środowiska w Mirocinie Dolnym, a w konsekwencji sprowadzenia zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi. Prokuratorka Katarzyna Kapela powołała biegłego z zakresu ochrony środowiska, doktora inżyniera Eugeniusza Babicza. W grudniu 2021 roku sporządził on opinię, w której wskazał, że nie znalazł na rekultywowanym terenie i w jego pobliżu odpadów niebezpiecznych, choć tego nie wykluczył: „Istnieją pewne wątpliwości, czy w okresie prowadzonych prac (…) nie umieszczono gdzieś innych odpadów stałych, a nawet płynnych, w tym niebezpiecznych”. Prokuratura umorzyła śledztwo.

Po alarmach nieuspokojonych tym miesz­kańców w lipcu 2022 roku inspektorzy WIOŚ przeprowadzili kolejną kontrolę. Potwierdzili, że w głębokich na sześć metrów dołach przedsiębiorca przez przynajmniej miesiąc znowu gromadził odpady, między innymi osady ściekowe. Doły nie były w żaden sposób zabezpieczone, więc odcieki przenikały do gleby. Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze nakazała wznowić postępowanie i powołać kolejnego biegłego, by jeszcze raz sprawdził, czy składowanie i przetwarzanie odpadów w Mirocinie Dolnym wbrew przepisom mogło zagrozić życiu i zdrowiu ludzi, a także doprowadzić do degradacji środowiska. Piętnastego listopada 2023 roku do Prokuratury Rejonowej w Nowej Soli wpłynęła opinia doktora inżyniera Mateusza Cuskego.

– Czy istnieją metody badawcze, po zastosowaniu których można mieć pewność, że na rekultywowany teren w Mirocinie Dolnym nie zwieziono odpadów niebezpiecznych, skoro rekultywacja trwa kilka lat, wcześniej brakowało rzetelnych kontroli i badań, a dziurę zasypano niemal 200 tysiącami ton odpadów, głównie zmielonymi śmieciami? – zapytałem biegłego.

Odpowiedział tylko, że należałoby przekopać i przewiercić cały obszar.

– Zadanie wydaje się niewykonalne – zauważyłem.

– Do zakończenia śledztwa nie mogę komentować tej sprawy – uciął Cuske.

Podobne pytanie zadałem Katarzynie Wojciechowskiej, zastępczyni prokuratora rejonowego i rzeczniczce prasowej prokuratury w Nowej Soli. Taką otrzymałem odpowiedź: „W ocenie Prokuratury nadesłana opinia wymaga uzupełnienia, stąd jej wnioski nie mogą zostać uznane za ostateczne”.

Dopiero w 2022 roku Paweł Jagasek, burmistrz Kożuchowa, rozpoczął procedurę nakładania na Irreco dwóch kar w wysokości 777 tysięcy i 405 tysięcy złotych za okaleczenie drzew oraz ich nielegalną wycinkę. Spółka odwołała się do Samorządowego Kolegium Odwoławczego, które przekierowało sprawę do gminy do ponownego rozpatrzenia.

Kilka kar nałożył również Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze: w maju 2021 roku 10 tysięcy złotych za zwożenie opon przed uzyskaniem pozwolenia na prowadzenie rekultywacji (zapłacona); w marcu 2022 roku 50 tysięcy złotych za brak monitoringu (zapłacona) i pół miliona złotych kary za gospodarowanie odpadami niezgodnie z pozwoleniem (spółka odwołała się do sądu administracyjnego i sprawa trafiła do ponownego rozpatrzenia przez GIOŚ, który podtrzymał swoją decyzję).

W 2023 roku pojawiły się kolejne kary: w lutym – 75 tysięcy złotych za brak całodobowego monitoringu oraz przesyłania z niego obrazu w czasie rzeczywistym do WIOŚ (spółka odwołała się do GIOŚ), w marcu – 750 tysięcy złotych za gospodarowanie odpadami niezgodnie z zezwoleniem, czyli za używanie kompostu z widoczną zawartością tworzyw sztucznych, gumy, drewna i szkła, za niewłaściwe składowanie, za przetrzymywanie osadów ściekowych w niezabezpieczonych dołach, a także za niewłaściwe dawkowanie osadów ściekowych (spółka odwołała się do GIOŚ); w kwietniu – 50 tysięcy złotych za nieterminowe prowadzenie ewidencji wytwarzanych odpadów (także w tym przypadku spółka odwołała się do GIOŚ). Sprawy sądowe i ewentualne ponowne rozpatrywanie decyzji mogą potrwać nawet kilka lat.

W 2022 roku Najwyższa Izba Kontroli opublikowała raport Wykorzystywanie odpadów do rekultywacji gruntów zdegradowanych oraz wyrobisk kopalin objętych prawem własności nieruchomości gruntowej. Inspektorzy skontrolowali marszałków i starostów województw: kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, łódzkiego, mazowieckiego, warmińsko-mazurskiego i wielkopolskiego (województwo lubuskie, w którym leży Mirocin Dolny, nie zostało objęte badaniem), którzy wydawali pozwolenia na prowadzenie rekultywacji w latach 2016–2021, łącznie dwadzieścia osiem urzędów. Zauważyli, że większość z nich nie prowadzi kontroli rekultywowanych składowisk lub robi to nierzetelnie.

Na przykład Urząd Marszałkowski Wo­jewództwa Lubelskiego nie kontrolował jakości ani ilości odpadów zwożonych na rekultywację. Urząd Marszałkowski Woje­wództwa Łódzkiego nierzetelnie kontrolował takie odpady, a w przypadku wykrycia nieprawidłowości zwlekał z cofnięciem pozwoleń na odzysk. Podobnie robił Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego, który przeprowadzał kontrole w ograniczonym zakresie. Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego w okresie od 2019 roku do końca pierwszego kwartału 2021 roku nie przeprowadził żadnej kontroli, mimo że co trzecia kontrola z lat 2016–2018 wykazała nieprawidłowości dotyczące przetwarzania odpadów na rekultywowanych obszarach. Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w okresie ujętym w raporcie przeprowadził jedynie dwie, w dodatku nierzetelne kontrole ilości i jakości odpadów wykorzystywanych do rekultywacji. W efekcie urząd ten nie podejmował działań, które prowadziłyby do usunięcia lub wyjaśnienia nieprawidłowości zachodzących podczas rekultywacji. Powiaty włocławski, opoczyński, rawicki i ostrowski nie kontrolowały jakości ani ilości odpadów wykorzystywanych do rekultywacji. Powiaty hrubieszowski i ostródzki nie tylko nie wykonywały takich kontroli, ale w swoich decyzjach naruszyły ustawę o odpadach.

– Urzędy marszałkowskie i starostwa powiatowe wydają pozwolenia na prowadzenie rekultywacji za pomocą odpadów, a później nie kontrolują, w jaki sposób są one prowadzone – mówi Anna Brewka, inspektorka delegatury NIK-u w Olsztynie, współautorka raportu. – Ustalają warunki, których później nie egzekwują. Nie ma też jasno rozdzielonych kompetencji, jedna instytucja przerzuca odpowiedzialność na drugą. Odpowiadają wszyscy, czyli nikt. To zachęca przedsiębiorców, żeby zasypywać dziury wszelkimi odpadami, również tymi niezgodnymi z pozwoleniem, zwłaszcza obecnie, gdy mamy tak duży problem z ich zagospodarowaniem. Uważają, że obowiązuje zasada „skoro nikt nie widzi, to możemy”.

– To przedsiębiorca prowadzący rekultywację zatrudnia tak zwanego kierownika rekultywowanego składowiska, który ma zwracać uwagę na wszelkie nieprawidłowości i zgłaszać je firmie – zwraca uwagę inspektor Ganecki. – Problem w tym, że taki kierownik jest podwładnym przedsiębiorcy, jest przez niego opłacany, więc nie wystąpi przeciwko swojemu szefowi. Zatem w rzeczywistości nie ma nic do powiedzenia. To musi się zmienić. Rekultywacje muszą być nadzorowane przez kierownika z zewnątrz. Potrzebne są zmiany w prawie.

Ireneusz Winiarski zgłosił się do Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubus­kiego z wnioskiem o wydanie decyzji pozwalającej na rekultywację w Mirocinie Dolnym 7 grudnia 2018 roku. Trzy dni później wniosek wpłynął do departamentu środowiska, który pozytywną opinię wydał po czterech kolejnych dniach. Podpisał się pod nią dyrektor tego departamentu Artur Malec, który podlegał wtedy Stanisławowi Tomczyszynowi, od 2014 roku wicemarszałkowi województwa lubuskiego, z wykształcenia nauczycielowi historii, który wcześniej był dyrektorem podstawówki w lubuskiej wsi Jabłonna. To właśnie Tomczyszyn do niedawna odpowiadał w urzędzie marszałkowskim za sprawy związane ze środowiskiem (w październiku wystartował w wyborach parlamentarnych i został posłem z ramienia Polskiego Stronnictwa Ludowego).

– Urzędnicy mogli skonsultować się z nami, ale nie zrobili tego – mówi inspektor Ganecki.

– Nie wstali nawet zza biurek, nie pojechali do Mirocina Dolnego, żeby zobaczyć, na co się godzą.

Skąd ten pośpiech? „Organy administracji publicznej powinny działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się możliwie najprostszymi środkami prowadzącymi do jej załatwienia” – to odpowiedź, którą otrzymałem z urzędu marszałkowskiego. W przypadku protestów mieszkańców, zgłoszeń o nieprawidłowościach w toczącej się rekultywacji podobnej pilności urząd już nie wykazał.

Posłuchaj: Recykling nie działa. Czym zastąpić plastik?

Decyzja pozwoliła spółce prowadzić rekultywację w Mirocinie Dolnym na terenie wielkości ponad czterech hektarów (czyli pokrywającym się z obszarem całej działki, na której kiedyś wydobywano żwir), mimo że z dokumentacji sprzed lat, do której urzędnicy mieli dostęp, wynika, że składowisko odpadów w obrębie żwirowiska liczyło nieco ponad hektar powierzchni. Urzędnicy z pewnością dostrzegliby to gołym okiem, gdyby przed wydaniem decyzji odwiedzili Mirocin Dolny. Zobaczyliby rosnące na miejscu zdrowe drzewa, trzcinowisko, może spotkaliby też stado saren.

Dlaczego nie pojechali? Artur Malec i jego zastępca, wicedyrektor Jerzy Raczyński, winą obarczyli WIOŚ. Oto odpowiedź, którą od nich otrzymałem: „Odstąpiono od kontroli przedmiotowego składowiska odpadów przed wydaniem decyzji z uwagi na to, że pismem z dnia 26 maja 2017 roku (…) Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Zielonej Górze poinformował urząd marszałkowski o tym, że składowisko odpadów w Mirocinie Dolnym nie spełnia wymogów technicznych oraz formalnych określonych w przepisach prawa i powinno zostać zamknięte”.

– Zaznaczaliśmy, że rekultywacja powinna objąć tylko teren starego składowiska. Urzędnicy z urzędu marszałkowskiego wskazali jednak cztery hektary, bo o tyle wnioskował przedsiębiorca. To mu było na rękę. Im większa powierzchnia do rekultywacji, tym większa ilość użytych odpadów, a w konsekwencji większy zarobek – komentuje sprawę Ganecki.

W tym czasie było już wiadomo, że spółka nie przestrzega harmonogramu prac, że zwiozła opony przed uzyskaniem pozwolenia, że dostarcza kompost i osady ściekowe, choć nie powinna tego robić na tym etapie, że zniszczyła las, a na jego teren wylała się dziwna, ciemna substancja. Że w Mirocinie Dolnym śmierdzi. Ostatecznie ani Brzozowska, ani Tomczyszyn nie wstrzymali jednak rekultywacji.

W sierpniu 2021 roku zrobił to inspektor Ganecki, jako główny powód wskazując, że urząd marszałkowski pozwolił na rekultywowanie obszaru o wielkości ponad czterech hektarów, choć nieczynne składowisko po FSO zajmowało nieco ponad hektar. – Przecież membrana, która ma chronić grunt przed odciekami z odpadów, w Mirocinie Dolnym znajduje się tylko w obrębie składowiska. Reszta obszaru, czyli dawna żwirownia, nie jest w ten sposób zabezpieczona – przestrzegał w rozmowie ze mną.

Choć przedsiębiorca z powodu wstrzymania prac miał zakaz przyjmowania odpadów, na składowisko i tak jeździły kolejne ciężarówki. „Jeżdżą, żeby zabrać niewłaściwe odpady, które tam trafiły, czyli przede wszystkim poszatkowane meble – informowała Gruchacz-Grzybek w trakcie posiedzenia rady powiatu w sierpniu 2021 roku, zaraz po tym, jak rekultywacja została wstrzymana. – Niewłaściwych odpadów przyjechały tylko dwa transporty”.

„Dlaczego w takim razie tych ciężarówek jeździ tam tak dużo? – dociekali mieszkańcy Mirocina Dolnego. – Czyżby niewłaściwych odpadów do wywiezienia było jednak więcej? A może rekultywacja, mimo decyzji o wstrzymaniu, wciąż trwa?” – mnożyli wątpliwości. Stali rzędem pod ścianą w sali obrad w starostwie.

Głos zabrał jeden z nich, Przemysław Kucko:

Ich wątpliwości były słuszne. „Mając na uwadze dokonaną ocenę składu morfo
­logicznego (…), uznać należy, że około 30 procent odpadów na obszarze rekultywo-wanym w jego wierzchniej warstwie stanowią odpady niedopuszczalne do stosowania zgodnie z decyzją Starosty Nowosolskiego i wymagające niezwłocznego usunięcia” – odnotował inspektor Ganecki.

– Jeśli WIOŚ nie odblokuje rekultywacji, to zabieram sprzęt i niech ktoś inny ją kończy – odgrażał się prezes Irreco Józef Garboś, gdy przyszedł do redakcji „Tygodnika Regionalna”.

Po zwiezieniu 200 tysięcy ton odpadów dziś nie ma gdzie rowu wybudować. Po ulewach powstało tam zalewisko, wypełnione tysiącami litrów deszczówki wymieszanej z toksycznym koktajlem. Ścieki przenikają przez wał prowizorycznie usypany z ziemi, płyną w stronę lasu, nadal wsiąkają w grunt. Inspektorzy WIOŚ przyjechali na oględziny dopiero pod koniec grudnia 2023 roku, po interwencji mojej i mieszkańców. W styczniu pobierali próbki do badań z jednej z kałuż.

Zmobilizowani przez WIOŚ i SKO starościna i wicestarosta zlecili w końcu pobranie próbek do badań na głębokości kilku metrów. Wynajęli do tego laboratorium działające przy spółce Inneko w Gorzowie Wielkopolskim, tej samej, która brała udział w unieszkodliwianiu bomby ekologicznej z Mysłowic. Zapłacili z publicznych pieniędzy blisko 11 tysięcy złotych. Pracownicy laboratorium pobrali sześć próbek o wadze od 35 do 48 kilogramów z miejsc, które wskazali pracownicy starostwa. Z badań wynikało, że rekultywacja prowadzona jest niemal wzorcowo. Brzozowska i Wrześniak chwalili się tym publicznie, między innymi w trakcie posiedzeń rady powiatu.

Metodą badawczą, jaką zastosowało laboratorium, nie można było jednak sprawdzić, czy na składowisko przywieziono materiały niebezpieczne. Z dokumentacji związanej z badaniem wynika, że objęło ono jedenaście kodów odpadów, między innymi opakowania z papieru, tworzywa sztuczne, metale, drewno, szkło, ale nie kody odpadów niebezpiecznych. Radny Adrian Pikulski napisał skargę do Polskiego Centrum Akredytacji (PCA). Przeprowadzono postępowanie wyjaśniające i okazało się, że PCA nie może laboratorium nic zarzucić, bo „badania zostały wykonane metodami nieakredytowanymi”, co zostało „uzgodnione ze zleceniodawcą, tj. powiatem nowosolskim”.

Z szacunków WIOŚ wynika, że od początku trwania rekultywacji do maja 2023 roku – prócz 30 tysięcy ton ziemi, minerałów, kamieni, popiołów, gruzu, odpadów budowlanych i żużlu – zwieziono do Mirocina w sumie 157 tysięcy ton kompostu, co mogło dać spółce przychód rzędu przynajmniej 60 milionów złotych, licząc, zgodnie z ustaleniami radnego Przemysława Ficnera, byłego wicestarosty, że firmy wytwarzające ten odpad płacą przynajmniej 400 złotych za przyjęcie każdej tony. Zjechało też łącznie około 20 tysięcy ton osadów ściekowych, choć w opinii inspektora Ganeckiego, żeby było bezpiecznie, powinno ich zjechać co najwyżej 1300 ton, czyli piętnaście razy mniej. To potencjalnie kolejne miliony złotych przychodu.

Spółka Irreco nie uporała się z rekulty­
wacją do końca listopada 2023 roku, bo od kilku miesięcy, odkąd nie mogła zwozić zmielonych śmieci, nie prowadziła tam w zasadzie żadnych prac. Złożyła kolejny wniosek w urzędzie marszałkowskim o wydłużenie terminu.

Z ustawy o odpadach wynika, że to zarządca rekultywowanego terenu, czyli Irreco, musi dokończyć proces. Gdyby spółka przestała ten obowiązek realizować, na przykład w wyniku bankructwa, problem spada na urząd marszałkowski. Wprawdzie wpłaciła pół miliona złotych w ramach zabezpieczenia, jednak w przypadku bomb ekologicznych taka kwota jest kroplą w morzu potrzeb, dość wspomnieć przypadek Mysłowic. W efekcie za nadużycia spółki oraz za decyzje i zaniechania urzędników zapłacą podatnicy.

We wrześniu 2023 roku imię i nazwisko nowej prezeski Irreco Elżbiety Rojek znalazłem na liście kandydatów i kandydatek Bezpartyjnych Samorządowców do Sejmu. Umówiłem się z nią na rozmowę, do której jednak nie doszło. Przestała odbierać ode mnie telefon. Wysłałem więc kilka pytań: „Jak Pani jako kandydatka do Sejmu zapatruje się na kwestie związane z przyrodą i ochroną środowiska? Czy spółka zamierza ukończyć rekultywację, a jeśli tak, to kiedy? Z czego wynikają opóźnienia? Czy nie boi się Pani jako prezeska spółki, że kolejne błędy, do których dochodziło podczas rekultywacji, są zagrożeniem dla środowiska i mogą prowadzić do jego degradacji?”. Moje SMS-y Rojek kwitowała milczeniem.

Pod koniec października 2023 roku ponownie odwiedziłem rekultywowany teren, żeby zza ogrodzenia zrobić zdjęcia zalegających tam odcieków z odpadów. Z powodu smrodu owinąłem twarz swetrem. Z leśnej skarpy spojrzałem na ogromną, usianą bajorami, ulepioną z odpadów hałdę. Przypominało to krajobraz z filmów science fiction o planetach nienadających się do życia. Na tej działce w Mirocinie Dolnym coś jednak żyło. Przy wjeździe dostrzegłem zaparkowane samochody, w tym czarnego mercedesa Józefa Garbosia. Podszedłem bliżej. Przy stróżówce, w pobliżu cuchnącego bajora, krzątała się postać w białej, eleganckiej bluzce, w okularach na nosie, z włosami spiętymi w koński ogon. Rozpoznałem Elżbietę Rojek. Na pytanie, dlaczego nie odpisała na moje SMS-y, odpowiedziała, że nie dostała żadnych wiadomości. Powtarzała, że nie udziela wywiadów. Straszyła, że wezwie ochronę. Ze stróżówki wyłonił się Józef Garboś. Udawał, że nie jest Garbosiem, a kobieta, z którą rozmawiałem, nie jest tą Rojek, której szukam. Rojków może być przecież dużo.

– To kim pan jest? – zapytałem.

– Chodzę, sprzątam, zamiatam – odpowiedział, wyraźnie zirytowany moją wizytą.

Próbowałem pytać o nieprawidłowości, o kary nakładane przez różne instytucje, o smród. Garboś odsyłał mnie do urzędów, zarzucał manipulację i nierzetelność. Podkreślał, że wszystko robione jest zgodnie z pozwoleniami. I powtarzał, że nie zwieziono choćby kilograma niewłaściwych odpadów.

– Kiedy ruszą prace? – zapytałem.

– Jak będzie zezwolenie.

– A jak nie będzie?

– To nie ruszą. Pan szuka sensacji! – zdenerwował się Garboś i zaczął mnie straszyć sądem.

– Sprzęt zjeżdża, więc będziecie coś tutaj robić – rzuciłem.

– Pana zakopywać – odparł Garboś.

Sięgnąłem po aparat. Wtedy z ciężarówki wysiadł krępy, niski mężczyzna.

– Żadnych zdjęć! Żadnych zdjęć! – wrzasnął i zasłonił twarz.

Ruszył w moją stronę. Nie chciał podać imienia i nazwiska. Gdy schowałem aparat, przedsiębiorca spokojnym tonem opowiedział anegdotę o mężczyźnie, który wpadł do zbiornika z niebezpiecznymi odpadami i zostały po nim tylko zęby.

Zaznaczył, że nie ma w zwyczaju nikomu robić krzywdy.

– Robimy rekultywację i chcemy to zakończyć – zmienił temat. – Ale ktoś nas zatrzymał.

– WIOŚ – wtrąciłem.

– Szczerze mówiąc, to nie miał podstaw – oburzył się przedsiębiorca. – Ktoś fałszywie chciał znaleźć sensację. Nie znalazł i nie znajdzie, bo to było uczciwie od początku robione. Jak będziecie nam dokuczać, to my to zostawimy. I to będzie dopiero problem dla was wszystkich, dla podatników.

Na początku byłem z tym sam – mówi mi Adrian Pikulski. – Pisałem do różnych instytucji jako radny i odbijałem się od ściany. Dlatego zawiązałem komitet z zaangażowanymi mieszkańcami. Czytaliśmy ustawy, rozporządzenia. Uczyliśmy się kodów odpadów. Pisaliśmy do wszystkich możliwych instytucji: WIOŚ, RDOŚ [Regio­nal­na Dyrek­cja Ochrony Środowiska – przyp. red.], GIOŚ, ministerstwo środowiska, urząd mar­szałkowski, starostwo. Naszą sprawą próbowaliśmy zainteresować radnych wojewódzkich, posłów i senatora. Robiliśmy doniesienia do prokuratury. Wzywaliśmy policję. Jeździliśmy za tirami, które zwoziły odpady. Wychodziliśmy na ulicę. Myśleliśmy, że to zatrzymamy. Nie udało się. A teraz już nikt tego stąd nie wywiezie.

– Ale walczyliśmy – dopowiada Helena Jaroszuk. – W przeciwieństwie do urzędników 
możemy spojrzeć w lustro i powiedzieć, że zrobiliśmy wszystko, co było w naszej mocy.

Ten artykuł powstał również dzięki osobom takim jak Ty. To nasi prenumeratorzy i subskrybentki przyczyniają się do wydawania Pisma. Dołącz do nich. Zamów prenumeratę lub dostęp online.

OD AUTORA: W dniu oddania numeru do druku WIOŚ zwołał sztab kryzysowy – badania wód na składowisku wykazały znaczny ładunek zanieczyszczeń zagrażający środowisku 
i zdrowiu ludzi.

Tekst: Michał Szczęch
Redakcja merytoryczna: Magdalena Kicińska
Redakcja językowa: Marcin Czajkowski
Weryfikacja tekstu i wykresy: Marcin Czajkowski
Fotoedycja: Maga Ćwieluch
Wydanie cyfrowe: Ewa Pluta

Tekst powstał przy wsparciu z Programu Dziennikarstwa Śledczego Fundacji Gazety Wyborczej.

Tekst ukazał się  w lutowym numerze miesięcznika (02/2024) pod tytułem Rekultywacja po polsku.

Weryfikację faktów w „Piśmie” wspiera EMIF, prowadzony przez Fundację im. Calouste’a Gulbenkiana.

Fact-checking in „Pismo” issupported by EMIF, managed by Calouste Gulbenkian Foundation.

The sole responsibility for any content supported by the European Media and Information Fund lies with the author(s) and it may not necessarily reflect the positions of the EMIF and the Fund Partners, the Calouste Gulbenkian Foundation and the European University Institute.