Dlaczego kochamy mapy? Fragment książki „Droga przez łąkę. Sześć esejów o przestrzeni”

Na papie­rowej radzieckiej mapie okolic Broszniowa, gdzie Haupt chodził po górach, opuszka palca zastępuje mi pomarańczowego ludzika. Sunę wzdłuż linii kolejowej, potem przez zieleń gór i po stopniach krągłych bladobrązowych poziomic, natykam się na niebie­skie linie rzek, przerywane szlaki ścieżek i widoczne gdzieniegdzie kreski bagien. Przesuwam palec pomię­dzy wyznaczanymi przez równoleżniki i południki kwadratami raz wolno, raz szybciej, aż natrafiam na maleńkie czarne mrowiska zabudowań albo kształty liter, zapisane cyrylicą w terenie cząstki nazw. Hurra, przez kształty, linie i odcienie, w gęstwinach lokalno­ści na drugą stronę gór! Przyjemność porównywalna do jazdy pociągiem, wchodzenie w przestrzeń jest tu pozornie nieograniczone, odbywa się w ramach obszaru mapy bez przeszkód – ceną za tę swobodę będzie jednak redukcja do płaszczyzny, wyelimino­wanie wymiaru głębi.

Masz przed sobą otwarty tekst, który udostępniamy w ramach promocji „Pisma”. Odkryj pozostałe treści z magazynu, także w wersji audio. Wykup prenumeratę lub dostęp online.

Andrzej Niewiadomski wspomina o przyjemno­ści, jaką daje sama onomastyka – czyli obecne na mapie nazwy miejscowości, lądów i wód. Czytelnik Mapy jest podejrzliwy wobec tej tezy – książka Nie­wiadomskiego została obłożona właśnie w mapę bez nazw, zapełnioną jedynie połaciami lasów, pasmami dróg i wpisanymi w kartograficzną siatkę rozmaitymi symbolami, która najdobitniej pokazuje, że przyjem­ność z jej oglądania wcale się przez to nie zmniejsza. Zadziwienie nienazwaną, uporządkowaną jedynie za pomocą symboli przestrzenią powoduje wręcz, że od połaci tej mapy trudno oderwać wzrok, i to niezależ­nie od tego, czy patrzymy na nią po raz pierwszy czy setny. Szczęśliwie wydawcy umieścili ją tu w wersji złożonej, można otworzyć książkę, nie rozpościera­jąc całej płachty, w przeciwnym razie zapewne mało kto zdołałby się oprzeć pokusie nieustannego gapie­nia się na mapę zamiast czytania książki – co zresztą pozostawałoby w zgodzie z intencjami autora, który obcowanie z mapą przedkłada nad wszelkie, choćby najsensowniejsze rozważania. Z ostatniego rozdziału, opisującego wyprawę do przedstawionego na okład­kowej mapie miasteczka S., domyślamy się, że chodzi o Solec nad Wisłą, gdzie jeden z głównych placów nosi rzadką nazwę Bolesława Śmiałego.

Newsletter

Aktualności „Pisma”

W każdy piątek polecimy Ci jeden tekst, który warto przeczytać w weekend.

Zapisz się

Od razu wpadam na pomysł, żeby tropem Niewiadomskiego wyprawić się wirtualnie ulicami miasteczka i, podobnie jak on w opowieści o wyprawie do S., znów porzucić na chwilę rozważania o mapie na rzecz wpatrywania się, uprawiania mapy, praktykowania jej. Okazuje się jed­nak, że w Solcu nad Wisłą samochód Google’a prze­ jechał tylko okrążającą miasto drogą wojewódzką 754 i nie ma szans na obejrzenie któregokolwiek z miejsc odwiedzanych przez bohatera Mapy. Pod remizą na rogu Wąskiej i Strażackiej ludzik spotyka za to sta­ruszkę w kwiecistej burej spódnicy z nieśmiertelną wielką torbą w kratę – postać, która mogłaby zostać uwieczniona przez Paola Ciria na żółtawym murze remizy w hołdzie wszystkim staruszkom z pakunkami poruszającym się po obrzeżach miasteczek w prze­ mijających sekundach świata.

Przeczytaj też: Wklejeni w widok

Źródłem radości z map może się stać nie sama onomastyka, ale szerzej – wspomniane już tutaj bogactwo kartograficznych znaków, które, jak zauważa Niewiadomski, odzwierciedla bogactwo bycia. Co to znaczy? Na mapach Google’a kolejne warstwy bogactwa kartograficznych znaków można włączać i wyłączać zależnie od preferencji: na przy­ kład na mapie Tailfingen, gdzie Werner Herzog rozwiesił wreszcie w pokoju hotelowym mokre ubrania po tamtej śnieżnej zawiei, a potem poczuł się nagle w brzydocie miasteczka bardzo samotny, można poza niebieskimi znaczkami sklepów i pomarańczowymi restauracji, białymi uliczkami i niebieską kreską rzeki Schmiechy włączyć warstwę terenu, aby pojawiły się także brakujące poziomice na okolicznych górach, czy warstwę oznaczonych gęsto zielonymi przery­wanymi liniami tras rowerowych. Używana przez Herzoga na wzniesieniach Jury Szwabskiej papierowa mapa Schella oczywiście nie miała takich udogodnień – bogactwo bycia było na niej reprezentowane przez zestaw podstawowy: oznaczenia miejscowo­ści, szczytów, dróg i odpowiednie kolory.

Źródłem radości z map może się stać nie sama onomastyka, ale szerzej – wspomniane już tutaj bogactwo kartograficznych znaków, które, jak zauważa Niewiadomski, odzwierciedla bogactwo bycia.

Czy bogactwo bycia jest tym obfitsze, im większa różnorod­ność kartograficznych znaków? A zatem czy mapa Google’a, albo mapa papierowa z dodatkowymi właś­ciwościami, lepiej odzwierciedla owo bogactwo niż podstawowa mapa Schella? Wydaje się, że nie. Nie zachodzi też odwrotna zależność: mapa z zazna­czoną jedną miejscowością i jedną drogą lub odpowiednio wybrany możliwie pusty fragment mapy google’owskiej, jaki nietrudno znaleźć na przykład na leżącej dziś w Białorusi, opiewanej przez autora Mapy Niewiadomszczyźnie, nie wywoła wrażenia większej obfitości bycia niż mapa o zwykłej liczbie oznaczeń. Ta zależność nie dotyczy jedynie banalnych mapek rozdawanych w punktach informacji turystycznej, na których zabytki i inne atrakcje regionu oznaczono ikonkami tak dużymi, że nie wiadomo, gdzie się właś­ ciwie znajdują. Taka mapa jest z gruntu fałszywa, z założenia nieprecyzyjna, od początku rezygnuje z zajmowania się podstawowym powołaniem karto­grafii – lokalizacją. Funkcja odzwierciedlania bycia wiąże się zatem nie z liczbą czy rozmaitością karto­ graficznych znaków, ale z obecnym w nich wskaza­niem: to tutaj. Mapa świętuje lokalizację, zwraca na nią uwagę, umożliwia przyglądanie się przestrzen­nym zależnościom i ich podziwianie – to właśnie ta jej odświętność łączy ją na trwałe z byciem i leży u pod­staw wyjątkowej przyjemności patrzenia na mapy.

Nieco inaczej widzi to Niewiadomski. Autor Mapy wylicza trzy kartograficzne elementy, które ze szczególną siłą kierują uwagę w stronę Dasein, czyli bycia: wyspa (ze względu na, mówiąc w skrócie, jej tajemni­ czość, co Judith Schalansky wykorzystuje w Atlasie wysp odległych), miasteczko (przeciwnie – ze względu na swojskość) i granica. Ta ostatnia pojawia się na wszystkich mapach, nie tylko jako granica państw, ale każda linia oddzielająca od siebie elementy mapy: wybrzeża, wody czy lasy. I o ile ten zestaw najważ­niejszych elementów wydaje mi się dobrany dość arbitralnie – można by dodać do niego z odpowied­nim uzasadnieniem choćby drogę czy dom – o tyle łatwo się zgodzić, że akurat granica pełni na mapie szczególną funkcję, bo stoi u samego jej początku: mapa zaczyna się od wytyczenia linii, oddzielenia od siebie elementów o różnym charakterze.

Przeczytaj też: Napisz w liście, że granica wróciła. Fragment książki „Rubież. Reportaż wędrowny”

W tym sensie czynność mapowania jest też próbą okiełz­nania przestrzeni świata, zapisem zawłaszczającego aktu, jak określił chodzenie, poruszanie się przywo­ływany w poprzednim rozdziale Michel de Certeau. W takiej interpretacji przyjemność płynąca z mapy wiąże się też właśnie z zawłaszczeniem – objęciem choćby chwilowej władzy nad przestrzenią.

Powracam tu do najistotniejszego aspektu przyjemności, jaką dają mapy – stanowią zapis świata w wersji dwuwymiarowej, przełożenie niedostęp­nego trójwymiaru na płaszczyznę. Wspominałam już o tym w kontekście wymiaru „głębi”, który mapa eli­minuje z przedstawionego na niej świata, warto jednak podkreślić doniosłość tego momentu. Oto pła­ska pluskwa, zamknięty w dwuwymiarze człowiek, który tęskni nieskończenie za pełnym trójwymiaro­wym światem, uzyskuje dostęp do jego płaskiej wer­sji, w całości danej zmysłom, do idealnego substytutu otaczającej go przestrzeni. Czy tam, w dzikiej gęstwi­nie, gdzie dolina Czeczwy przełamuje się w dolinę Łomnicy, oprócz poupychanych po kieszeniach bułek Zygmunt Haupt miał ze sobą mapę? Na pewno stu­diował ją przed wybraniem się na wycieczkę, jeszcze w leśniczówce pana Duna. Na trasie jego wędrówki, gdzieś w okolicach powiedzmy 48 stopnia i 42 minut szerokości geograficznej północnej oraz 24 stop­nia i 1 minuty długości geograficznej wschodniej, od dawna już w granicach innego państwa, nadal być może leży obrośnięty mchem śliski głaz, który – jak się Zygmuntowi zdawało – umyślnie strącał jego stopę, opowiadając się po stronie wrogiej dzikości. Zupełnie jakby „wpadł do klubu angielskiego bez zaproszenia i niewłaściwie ubrany”.

Mapa świętuje lokalizację, zwraca na nią uwagę, umożliwia przyglądanie się przestrzen­nym zależnościom i ich podziwianie – to właśnie ta jej odświętność łączy ją na trwałe z byciem i leży u pod­staw wyjątkowej przyjemności patrzenia na mapy.

Czy rzut oka na płachtę mapy uratowałby przed grozą przestrzeni,przed rozpaczą, która dopadła go na brzegach tam­ tego potoku? Ratunek, który przynoszą mapy, nie­ koniecznie sięga sfery egzystencjalnej, nie powinien być rozumiany zbyt dosłownie. Jednak tamta rozpacz młodego Zygmunta miała przecież charakter poznaw­czy, wręcz fenomenologiczny, bo dotyczyła kłopotów z postrzeganiem świata. Płaskość mapy – a podob­nie, jak zaraz się okaże, płaskość malarskiego płótna – staje się narzędziem ukojenia zmysłów, narzędziem poznania i okiełznania niedostępnej na co dzień prze­strzeni. Siła fantazji o spójności mapy z terytorium, ogrom przyjemności płynącej z mapy zgodnej z trasą wędrówki, święto lokalizacji – wszystko to prowadzi do chwilowego uśmierzenia tęsknoty za przestrze­nią. Tylnymi drzwiami mapy uzyskujemy dostęp do angielskiego klubu. Wszystko nagle się zgadza: wędrujące ja, skos pagórka, ścieżka wzdłuż potoku, śliski głaz. Płaska pluskwa jest u siebie, tutaj.

Fragment pochodzi z książki Droga przez łąkę. Sześć esejów o przestrzeni Zofii Król, która ukazała się nakładem wydawnictwa Karakter. Książkę można zamówić na stronie wydawnictwa.