Wersja audio
Podtytuły książek znanego felietonisty „The Washington Post”, Stevena Pearlsteina, zarysowują pogląd jednej ze stron sporu o współczesny kapitalizm w kilku żołnierskich słowach.
Tytuł pierwszej z nich, wydanej w 2018 roku, brzmi: Can American Capitalism Survive? Why Greed Is Not Good, Opportunity Is Not Equal, and Fairness Won’t Make Us Poor (Czy amerykański kapitalizm może przetrwać? Dlaczego chciwość nie jest dobra, szanse nie są równe, a uczciwość nie uczyni nas biednymi). Druga, której premiera planowana jest na kwiecień, podkreśla natomiast ten z problemów zaakcentowanych w tytule pierwszej, który najwidoczniej dalej pozostaje kwestią najbardziej konfliktową: Moral Capitalism. Why Fairness Won’t Make Us Poor (Moralny kapitalizm. Dlaczego sprawiedliwość nie uczyni nas biednymi).
Obawa, że systemowe wyrównywanie szans oraz konsekwentne rozliczanie z odpowiedzialności ekologicznej i społecznej doprowadzi do zapaści gospodarczej, jest wciąż centralną osią sporu o obecną i przyszłą kondycję świata urządzonego wedle reguł kapitalizmu. Zdaniem wielu, w równie dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości nie ma jednak innego wyjścia, jak tylko obmyślić nowy wariant gospodarczy, dopasowany do nowych wyzwań. Przekonują o tym prelegenci cyklu seminaryjnego Ekonomie przyszłości pod kuratelą Przemysława Wielgosza, którzy od stycznia do czerwca prowadzą wykłady i dyskusje dostępne w formie podcastów w aplikacji TOKfm. Projekt Biennale Warszawa podejmuje wyzwanie nakreślenia nowego podejścia do ekonomii, które uwzględni takie kwestie jak „kryzys klimatyczny, wyczerpywanie się możliwości eksternalizacji kosztów wzrostu gospodarczego do środowiska, bliski koniec płacowego wyścigu na dno, robotyzacja i rozkwit nowych technologii”.
Z podobnego założenia wychodzi profesor Andrzej Szahaj, którego książki przechodzą od diagnozy problemu (Kapitalizm wyczerpania?, Kapitalizm drobnego druku), przez uchwycenie jego sedna (Neoliberalizm, turbokapitalizm, kryzys), do dającej nadzieję konkluzji (Inny kapitalizm jest możliwy). Albo Paul Collier, ekonomista, w którego polemicznej względem najbardziej popularnych propozycji wyjścia z gospodarczego impasu książce The Future of Capitalism (Przyszłość kapitalizmu) również pada szereg pomysłów na rozwiązanie tego palącego problemu. O niebezpieczeństwach wynikających z kapitalizmu pisał już profesor Tadeusz Kowalik, historyk myśli ekonomicznej, ekspert Solidarności, który między innymi w książce Od solidarności do wyprzedaży. Przywrócenie kapitalizmu w Polsce (From Solidarity to Sellout. The Restoration of Capitalism in Poland) wskazywał błędy w planie Balcerowicza i ubolewał nad tym, że Polska, kraj z wyjątkowo bogatą historią ruchów robotniczych, odwrócił się od ideałów równości i społecznej solidarności.
O tym, że zmiana kapitalizmu jest nie tyle konieczna, co wręcz już spóźniona, przekonuje kanadyjska dziennikarka i aktywistka, Naomi Klein. Jej książki to właściwie publicystyczno-naukowa globalna saga, gdzie punkt po punkcie wskazuje ona szkodliwe mechanizmy stojące za kapitalizmem. Po polsku przeczytamy (co chętnym rekomenduję w tej właśnie kolejności): No logo. Bez przestrzeni, bez wyboru, bez pracy (2002), Doktrynę szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski żywiołowe i kryzysy społeczne (2007), To zmienia wszystko. Kapitalizm kontra klimat (2014) oraz „Nie” to za mało. Jak stawić opór polityce szoku i stworzyć świat, jakiego nam trzeba (2017). W kontekście szczególnie nabrzmiałych relacji kapitalizmu i kryzysu klimatycznego Klein nakręciła z mężem, filmowcem Avi Lewisem, poruszający film dokumentalny This changes everything (To wszystko zmienia). Przenika z niego dość krzepiąca myśl, która pomaga dostrzec w obecnym kryzysie szansę na przekształcenie wadliwego systemu w coś radykalnie lepszego.
Podczas gdy Klein najchętniej rozprawiłaby się z kapitalizmem do cna, Robert Reich zastanawia się, jak go ocalić. W książce Saving Capitalism. For the Many, Not the Few (Ocalić kapitalizm. Dla wielu, nie kilku), na podstawie której Netflix nakręcił później dokument Ocalić kapitalizm, amerykański polityk i ekonomista rozprawia się z nieśmiertelnym mitem wolnego rynku, szkicując projekt kapitalizmu bardziej oszczędnego i solidarnego społecznie. A o bolesnym braku i palącej potrzebie tej solidarności i empatii, czyli o tym, czemu kapitalizm zawiódł tak wielu (a zwłaszcza tych najbiedniejszych), pisze w swoim eseju francuski socjolog i filozof, Didier Eribon. W Powrocie do Reims osobista historia Eribona przeplata się z szeroką diagnozą zjawisk społeczno-politycznych, takich choćby jak sukces dzisiejszej pop-prawicy. Ta poruszająca opowieść o społecznym wykluczeniu i klasowości, źródłach ksenofobii oraz nierówności wiąże naukowe pojęcia z najbardziej intymnymi, trudnymi doświadczeniami, na których od podstaw opiera się opisywany tu spór.
Podcastu À propos, który jest rozwiniętą wersją felietonu, możesz słuchać w kanale „Pismo do słuchania”. Publikujemy tu wybrane nagrania tekstów z miesięcznika, poezję, podcasty z cyklu Premiera Pisma, Jak naprawić przyszłość?, prowadzony przez Barbarę Sowę, Wiersz na poniedziałek autorstwa Magdaleny Kicińskiej oraz Śledztwo Pisma.