Wersja audio
Rok 2020 obwołano rokiem społecznego gniewu (choć rok 2021 zaczyna już deptać swojemu poprzednikowi po piętach). Od Białorusi po Stany Zjednoczone, od pandemicznych restrykcji po prawo aborcyjne – skala fali protestów, jaka przetoczyła się przez świat w ostatnich miesiącach, jednocześnie zaskakuje i nie dziwi. Poczucie wyczerpania i konieczności zmiany wzbiera w nas już od jakiegoś czasu.
Oczywiście w podobnej skali wzbierało już w historii świata nieraz. Jeśli więc ciekawią was te momenty przełomu, polecam książkę 1968. Czasy nadchodzą nowe, w której dwoje polskich reporterów, Ewa Winnicka i Cezary Łazarewicz, przygląda się „najbardziej zbuntowanemu rokowi XX wieku”, w całej jego złożoności i sieci lokalnych uwikłań. Jeśli jednak rozszerzyć ten kontekst szczególnie wywrotowego okresu na całe lata 60., to w ciekawy i bardzo przekrojowy sposób ujmuje go w swojej książce Jerzy Jarniewicz. Bunt wizjonerów to opowieść o kontrkulturze, rewolucji, młodości i demokracji – a zatem wszystkim tym, co dziś wydaje się tak bardzo żywe i aktualne. Natomiast z bliższego horyzontu polecam książkę Skąd ten bunt? Nowe światowe rewolucje, w której dziennikarz BBC, Paul Mason, opisuje rewolty, powstania i okupacje, jakie rozgrywały się na świecie w okolicach 2010 roku. To uderzające, że przewodnie hasło tej książki: „Nigdy wcześniej tak wielu nie protestowało tak często” – można by odnieść do świata tu i teraz, dekadę później.
Ciekawe jest również to, że dziś przyglądamy się historii buntu z nieco innej (a przy tym zdecydowanie szerszej i bliższej prawdzie) strony. Obok omówionej już wielokrotnie Ludowej historii Polski Adama Leszczyńskiego polecam wam na ten temat nieco mniej znane Bękarty pańszczyzny. Historię buntów chłopskich Michała Rauszera czy Śląsk zbuntowany Dariusza Zalegi. Obie książki oddają głos tym, których pominęła historia głównego nurtu, a którzy nieraz stawali w obronie swoich praw i swobód. W podobnym duchu odkrywania dziejów emancypacji i prób jej tłumienia w mniej oczywistych kontekstach polecam również (jakże aktualny wobec tego, co dzieje się dziś na polskich ulicach) esej Mony Chollet Czarownice. Niezwyciężona siła kobiet – historię polowania na czarownice jako aktu uciszania kobiecego sprzeciwu (m.in. za pomocą penalizowania aborcji).
rysunki Ewelina Karpowiak
Aby jednak lepiej zrozumieć istotę buntu w możliwie szerokim ujęciu sprzeciwiania się uciskowi władzy, polecam też kilka tekstów teoretycznych. Nie rozczarują was na pewno takie klasyki jak O nieposłuszeństwie i inne eseje Ericha Fromma czy O obywatelskim nieposłuszeństwie Henry’ego Davida Thoreau. Są to głęboko humanistyczne lekcje nonkonformizmu, wolności i krytycznego myślenia. Do kompletu czytajcie też koniecznie niezawodną Judith Butler – na przykład książki Psychiczne życie władzy. Teorie ujarzmienia czy Zapiski o performatywnej teorii zgromadzenia. Filozofka przypomina nam, że „nie wszystko stracone – ponieważ władza nigdy nie jest ze sobą tożsama ani stabilna, mamy wpływ na jej działanie, możemy ją podważać i buntować się”. Jak? Czytajcie Butler…
…i inne książki, które o buncie opowiadają z praktycznej perspektywy, nawołując do społecznej aktywizacji. Dobrą pozycją na ten temat jest choćby Nieposłuszeństwo Frédérica Grosa – książka, która wychodząc od aktualnych (choć jeszcze przedpandemicznych) wydarzeń, tłumaczy, dlaczego warto podważać status quo i walczyć o słyszalność swojego głosu. Do walki zagrzewa też członkini kolektywu Pussy Riot, artystka i aktywistka Nadieżda Tołokonnikowa, w książce Read and Riot: A Pussy Riot Guide To Activism. To osobisty przewodnik po kategorii odwagi, niezniszczalnej wartości praw człowieka i kultury buntu XXI wieku. W połączeniu z podkastem Extinction Rebellion Podcast, poświęconym ekologicznym aktywistom i ich walce o przeciwdziałanie rujnowaniu przyrody i klimatu, rysuje się z tego bardzo aktualny obraz sprzeciwu i zaangażowania we wspólne, publiczne sprawy. Ale zdecydowanie najbardziej ujmującą historię podważania rzeczywistości tworzonej przez system przedstawia film dokumentalny Ave Satan? (2019) w reżyserii Penny Lane. Jeśli myślicie, że to film wyłącznie o satanizmie, to koniecznie go zobaczcie i wyprowadźcie samych siebie z błędu. Jest to przede wszystkim opowieść o wolności i obnażaniu hipokryzji, a w efekcie – rozsadzaniu systemu od środka. Jednocześnie zabawna i poważna; taka, której bardzo mocno dziś potrzebujemy. Nie tylko wychodząc na ulice.
Podcastu À propos, który jest rozwiniętą wersją felietonu, możesz słuchać w kanale „Pismo do słuchania”. Publikujemy tu wybrane nagrania tekstów z miesięcznika, poezję, podcasty z cyklu Premiera Pisma, Jak naprawić przyszłość?, prowadzony przez Barbarę Sowę, Wiersz na poniedziałek autorstwa Magdaleny Kicińskiej oraz Śledztwo Pisma.
Znajdziesz nas również w swoich ulubionych aplikacjach podcastowych:
⋅ Spotify
⋅ Lecton
Artykuł ukazał się w marcowym numerze miesięcznika „Pismo. Magazyn opinii” (3/2021) pod tytułem À propos buntu.